Profesor Wilhelm Kreis
Wszechstronny artysta

Dzięki zwycięstwu w konkursie niemieckich studentów na kolumnę Bismarcka, w kwietniu 1899, po raz pierwszy doszło do realizacji architektonicznego projektu, zaledwie 26-letniego architekta Wilhelma Kreisa. Pomiędzy rokiem 1900 a 1911 w Rzeszy Niemieckiej wzniesiono łącznie 47 kolumn Bismarcka wzorowanych na projekcie "Zmierzch Bogów".

Wilhelm Kreis wygrał już wcześniej konkurs na Pomnik Bitwy Narodów w Lipsku swym projektem „Walkirie” w grudniu 1896, ale do realizacji ostatecznie wybrany został projekt architekta Bruno Schmitza (1858-1916) z Düsseldorfu.

Konkurs niemieckich studentów na kolumnę Bismarcka był początkiem wieloletniej kariery, urodzonego 17.03.1873 w Eltville nad Renem, architekta, który obok Paula Wallota należał do najważniejszych architektów niemieckich pierwszej połowy XX wieku. Niedługo po zakończeniu konkursu niemieccy studenci, w czerwcu 1899, zlecili mu kolejny projekt: projekt monumentalnego Pomnika Burszostwa (Burschenschaftsdenkmal) w Eisenach w pobliżu Wartburga.

W 1902 roku Wilhelm Kreis został wykładowcą na Wydziale Sztuki Dekorowania Wnętrz w Szkole Rzemiosła Artystycznego (Kunstgewerbeschule) w Dreźnie. Z powodzeniem brał udział w kilku wystawach sztuki, np. architektury wnętrza na Wystawie Światowej w St. Louis. Kreis należał oprócz architekta Fritza Schumachera i Hansa Erlweina do drezdeńskiej grupy artystów "Cech" (1906-1918). Towarzyski architekt utrzymywał kontakty z wieloma artystami i był przyjacielem m. in. pisarza Karola Maya, którego przygodowe opowieści wywarły na nim duże wrażenie. Karl May uwiecznił swego przyjaciela w osobie Younga Surehanda w "Winnetou IV". W powieści May’a Young Surehand, jako alter ego Kreisa, miał wznieść zmarłemu Winnetou ogromną statuę.

W 1906 roku Kreis został autorem projektu mostu Fryderyka-Augusta (Augustusbrücke) w Dreźnie, który dzisiaj nadal jest integralną częścią pięknej panoramy saksońskiego miasta.

Kreis 05.10.1907 został członkiem założycieli stowarzyszenia artystów „Niemieckiego Związku Twórczego”, który reprezentował nową rzeczowość i prostotę w formach architektonicznych, szczególnie w budowlach przemysłowych, odwracając się tym samym od starego formowania historyzmu. Kreis koncentrował się w coraz większym stopniu na budowlach technicznych, architekturze przemysłowej i administracyjnej.

Jednak budowa pomników pozostała zamiłowaniem architekta. Wzniesiono wiele pomników nagrobnych wg jego projektów. Architekt pozostał wierny także wieżom Bismarcka, dla jedenastu zleceniodawców wykonał własne projekty wież Bismarcka, np. w Jenie, Radebeul Górach Kyffhäuser, Szczecinie.

W 1908 roku Wilhelm Kreis z powodzeniem przyjął propozycję architekta Fritza Schumachera ubiegania się o stanowisko Kierownika Szkoły Rzemiosła Artystycznego (Kunstgewerbeschule) w Düsseldorfie, jako następcy Petera Behrensa, w której miał decydujący wpływ aż do wybuchu pierwszej wojny światowej. Skorygował kurs reformy swojego poprzednika, Petera Behrensa, otwierającej drogę do wielu zleceń. Uczniem Kreisa był m.in. rzeźbiarz i architekt Arno Breker, z którym utrzymywał przyjaźń przez wiele lat.

Od 1910 roku tworzył Kreis ogromne domy towarowe, takie jak np. domy towarowe Leonharda Tietza w Elberfeld i Kolonii (przekształcone w lipcu 1933 w Westdeutsche Kaufhof AG, dziś Galeria Kaufhof GmbH).

Aż do pierwszej wojny światowej należał Kreis raczej do bardziej konserwatywnych architektów i wykorzystywał style repertuaru klasycznego modernizmu, aby osiągnąć typowy dla niego patos nowoczesnej architektury.

Od 1920 do 1926 roku, jako profesor, wykładał Kreis na Wyższej Szkole Technicznej w Dreźnie.

W okresie weimarskim, zaangażował się w budowę wieżowca, który pod względem typu budowli zaliczał się do tradycyjnych monumentalnych budowli zabytkowych. Po zakończonej w 1924 roku budowie budynku „Wilhelm-Marx-Haus” w Düsseldorfie zaprojektował Kreis pierwszy wieżowiec w Rzeszy Niemieckiej. Jako rzeczoznawca i juror miał wpływ na organizowane konkursy budowy wieżowców. Był zdania, aby sensownie ograniczać wysokość budynków dla zachowania należytych proporcji, eliminując amerykańskie negatywne skutki, takie jak zniekształcenie obrazu miast i ograniczenie dotyczące transportu drogowego.

W 1924 roku zlecono Kreisowi przygotowanie ogólnego planu i stałych budynków pod wielką wystawę GESOLEI w Düsseldorfie. Kreis zaprojektował szereg budynków, takich jak Planetarium (obecnie Tonhalle), Honorowy Dziedziniec z Muzeum Sztuki, Muzeum Przemysłu i restaurację z nadreńskimi tarasami. Wystawa GESOLEI (skrót od Gesundheitspflege - Soziale Fürsorge – Leibesübungen), po polsku: Opieka Zdrowotna – Opieka Socjalna - Ćwiczenia Fizyczne), która odbyła się latem 1926 roku w Düsseldorfie, było bardzo udaną wystawą poświęconą zdrowiu. Wystawę odwiedziło ponad 7,5 mln zwiedzających. Budynki wystawowe zostały obecnie częściowo przebudowane i używane są dzisiaj jako muzea czy miejsca imprez (sal koncertowa Tonhalle).

Od 1925 Kreis powoli otwierał się na modernizm w architekturze, ale opowiadał się za redukcją do tego, co niezbędne i był przeciwny twórczemu efekciarstwu. Typowymi przykładami umiarkowanego modernistycznego języka projektowego są jego projekty budynku dworca w Miśni (1927-1928) i banku komunalnego w Bochum (1925-1928).

Jesienią 1926 roku został powołany na stanowisko Dyrektora Okręgowego Wydziału Architektury Akademii Sztuk Pięknych (Architektur-Abteilung der Dresdner Kunstakademie) w Dreźnie. Ze względu na wielki sukces, przede wszystkim wystawy GESOLEI w Düsseldorfie, powierzono mu w szczególności budowę nowego budynku Niemieckiego Muzeum Higieny (Deutsches Hygiene-Museum), który został otwarty w 1930 roku.

Jego otwarcie na modernistyczne formy projektowania przyczyniły się do zamówień od dużych przedsiębiorców żydowskich takich jak Tietz, jak również jego krewnych i artystów żydowskich. Od roku 1933 zaczęło to przyprawiać go o zgubę przedsiębiorczości. Do 1935 roku 60-letni architekt nie otrzymywał od narodowych socjalistów żadnych zamówień. Stracił swoje urzędy na Uniwersytecie w Dreźnie i Przewodniczącego Związku Niemieckich Architektów (Vorsitz des Bundes Deutscher Architekten), który piastował od roku 1926 roku.

W 1936 roku został ogłoszony konkurs na budowę Dowództwa Lotniczego w Dreźnie, do którego Kreis nie został dopuszczony. Dopiero, gdy jury zaczęło domagać się jego bezpośredniego udziału, został poproszony o wykonanie projektu, który jednogłośnie wygrał. Kreis został dzięki temu zrehabilitowany a swoją pracę oddał do dyspozycji brązowym władcom. Albert Speer powołał go w 1938 roku do planów Wielkiego Berlina, w 1941 roku został generalnym radcą budowlanym niemieckich cmentarzy wojennych, a tym samym przedstawicielem urzędowej architektury III Rzeszy. Kreis zaprojektował teraz szereg pomników chwały, cmentarzy wojennych i ogromnych mauzoleów, częściowo również dla innych architektów. Z tych wielu planowanych obiektów w kraju i za granicą w rzeczywistości powstało niewiele.

W 1944 roku w zawierusze wojennej przeniósł się Kreis (od 1943 roku prezes Izby Sztuk Pięknych Rzeszy) do Leutstetten koło miejscowości Starnberg. W tym samym roku został umieszczony przez Hitlera na tak zwanej „Liście obdarzonych łaską Bożą” („Gottbegnadeten-Liste”), która w końcowej fazie II wojny światowej oszczędziła go od służby wojskowej, jako jednego z 1.041 nieodzownych artystów.

Po zakończeniu II wojny światowej został sklasyfikowany w procesie denazyfikacji jako "bierny uczestnik". Zanim przeniósł się w 1947 roku do swojego siostrzeńca do Bad Honnef, zakwaterował się tymczasowo w Starnbergu. Będący w dobrej kondycji zdrowotnej architekt, który od czasu wygrania konkursu na kolumnę Bismarcka zawsze był ekonomicznie dobrze ustawiony, teraz stracił podstawę egzystencji.

Od 1948, po okresie wyrzeczeń w pierwszych latach powojennych był w stanie, w szczególności ze względu na dobre kontakty z innymi artystami i reputacji jego słynnych budynków, aktywnie uczestniczyć w planowaniu budownictwa mieszkaniowego w Düsseldorfie i Essen. W latach 1951-1952 zaprojektował Krajowy Bank Centralny w Dortmundzie. Aż do 1954 roku projektował liczne domy i był zaangażowany w odbudowę budynków zniszczonych podczas wojny.

Z okazji 80. urodzin w 1953 roku nadano Kreisowi Wielki Krzyż Zasługi Orderu Zasługi Republiki Federalnej Niemiec.

W dniu 13.08.1955 82-letni architekt zmarł w wyniku upadku ze schodów w Bad Honnef.

Wilhelm Kreis należał już przed pierwszą wojną światową do wiodących architektów niemieckich. Kolumnami Bismarcka przeforsował nowy typ zabytku architektonicznego na cześć Bismarcka i spopularyzował go. W Republice Weimarskiej zbudował, obok pierwszego niemieckiego wieżowca, Niemieckie Muzeum Higieny w Dreźnie i jako Prezes Stowarzyszenia Architektów Niemieckich reprezentował przez szereg lat niemiecką społeczność architektów. W Trzeciej Rzeszy, jako generalny radca budowlany, projektował monumentalne pomniki. W początkowym okresie Republiki Federalnej Niemiec brał udział w odbudowie.

We wszystkich czterech formach rządu Wilhelm Kreis był architektem odnoszącym sukces. Miał dobre wyczucie stosunków społecznych i brał udział w licznych konkursach jako kandydat i juror. Przedstawione w sposób naukowo-historyczny nowe lub przekształcone elementy architektoniczne udało mu się jako architektowi harmonijnie spoić w jedną całość. Jego tendencje zmian zależały od ówczesnych konstelacji społecznych, a jego projekty, za wyjątkiem kilku prac stworzonych po II wojnie światowej, powstały pod wpływem klasycystycznie- monumentalnych myśli zasadniczych.

Wykaz Wież Bismarcka według projektu profesora Wilhelma Kreisa

Profesor Kreis zaprojektował również 11 innych Wież Bismarcka, które swą formą (przeważnie okrągłe) znacznie odbiegały od projektu „Zmierzch Bogów”. Wieże w Szczecinie i Jenie wzorowane były na grobowcu króla Gotów Teodoryka w Rawennie (Włochy).

Zdjęcia w lewej kolumnie (od góry do dołu)

Wilhelma Kreisa (zdjecie ok.1920)
Popiersie Wilhelma Kreisa (Tonhalle Düsseldorf, Zdjęcie: Jörg Bielefeld, Remscheid, 2013)
Restauracja nad Renem/Nadreńskie tarasy GESOLEI Düsseldorf, zdjęcie historyczne z ok.1926
Wilhelm Marx House Düsseldorf, widokówka z 1930
Tabliczka z nazwą ulicy Wilhelm-Kreis-Straße w Düsseldorfie, (zdjęcie: Jörg Bielefeld, Remscheid, 2013)
Popiersie Wilhelma Kreisa (autor rzeźby: Arno Breker), zdjęcie historyczne
Pomnik Burszostwa (Burschenschaftsdenkmal) Eisenach, motyw z 1905
Stempel Architekta Wilhelma Kreisa, Drezno, motyw historyczny
Dom towarowy Althof w Essen, zdjęcie historyczne z 1912

Tłumaczenie na język polski – Marek Mosoń, Wrocław